Global Chin Literature and Media Forum

Salai Lian Biak Hu

April 29, 2012

 

Senri mekazin ah ca van ṭial vete an ka ti. Mekazin ka rel ti lonak hi kum nga leng a si cang. Zeibantuk ca dah an ṭial i atu lio ah zeibantuk tlangtar dah an kalpi cuahmah ti ka thei lo. Sihmanhsehlaw ka lungchuak pakhat a um. Cucu Laimi nih kan ngeihmi media pawl hmunkhat um khawhnak hi a si. Hi kong he pehtlai in mi nih an ṭial cangmi a si le silo zong ka thei lo. Nain hika ah a thar in keinih ka rak ṭial ṭhan ve.

 

Laimi hi ca lei ah kan hung ṭhangcho deuh chin lengmang. Laica in chuahmi ca tete zong a hung tam deuh chin thluahmah. Cauk in a chuakmi bal hi biaknak lei ca deuh an tam nain nai hrawng in a dangdang tete zong an um pah ve cang. A hlei in hmuh khawhmi cu cazual tete hi an si. A cheu cu online cung rel khawh ding zong in an kan zuampiak tikah catlap in kan hmuh lo zong ah online in rak rel khawh an si ve. Mekazin zong hi thim hau ding phun in a tam pah ve cang. An chuahmi paoh cawk ah cun thilṭha cu a si ve ṭhaimṭhiam ko.

 

A cheu cu catlap zong in chuah lo, online cung lawng ah ṭialmi ca tete zong an um. Biana ah webside, blogger, Facebook, mailgroups tibantuk hmang in ca phunphun ṭial zong a si. Online cung zong in Pathian thangṭhat pumhnak zong tuah a si. Moderator le pumhhruaitu zong ngeih an si. Facebook le mailgroups tu ah cun editor an um lo caah tampi kan chim lai lo. Cubantuk hmun tampi ah Laica cu hman an si ve hna.

 

CACC Laica ṭial kan zulh le media rian

A cunglei ka chim mi bu tampi (Mekazin, Journal, cazual, web, tbk) nih cun CACC Laica ṭial ning hi zulh khawh kan i zuam ti tiang tal cu an i tlaih pah dih cio. Pakhat ah funtom a si caah thil ṭha tuk a si. Sihmanhsehlaw kan zul taktak kho rua lo dah. A hrampi in CACC nih mekazin a chuahmi zong kumkhatnak tiang ka theih ning ah cun CACC caṭial ning kha anmah lila nih an rak zul kho lo. Micheu cu CACC caṭial ning zulh khawh kan i zuam an ti nain an ca ṭialmi zoh tikah CACC nih ka caṭial ning ka zul kho hna seh ti ka zuam a timi kan lo hoi.

 

Tahchunnak pakhat in ka van ṭial ta lai. Ca pakhat ah hitin an hei ṭial hnga. "... Nuhmei nu pakhat cu lo in a tlun pah ah thing seikhat ai phawrh pah lengmang...." Hika zawn ah chim ka duhmi cu CACC nih hitin hman ding tiah fiang ko in a ṭial mi a um. "Ai" tiah hman lo in "aa" tiah hman a si lai tiah a ti. Sihmanhsehlaw caṭialtu nih cun ai tiah a hman ṭhiamṭhiam. Cucu editor te nih edit an tuahpiak hlei ve hna lo.

 

Media kan rian cu fiang ko in CACC nih ṭial ding a timi kha zulh ko i a fiang lomi "phawrh" timi biafang kha a si. Zeidah kan hman lai tiah a fiang lomi "phawrh" kha media nih biatakte ṭanlak in CACC nih a fehter khawh nakhnga phawrh, phorh asiloah phurh timi pakhat chingchang an thim khawh nakhnga tu a si deuh hnga. Dr. Bawi Hu CACC ah rian a ṭuan lio ah cun phawrh tiah an rak ṭial nain CACC ah a um ti lo hnu cun phawrh zong a um ve ti lo.

 

Media chambaunak le harnak tete

Cachuah lei in ṭuanvo a lami hna nih teimaknak he an rian cu an ṭuan lengmang ve ko. Sihmanhsehlaw chambaunak cu a um lengmang ve. Palh cu a phung a si ko nain palh lo kan i zuam a hau. A cheu caṭial mi pawl cu editor ngei loin ca an ṭial nain a cheu cu ṭhate in editor zong an ngei ve hna. Editor ngei lo kong cu chia ta rih ko u sih. Editor ngeimi kong kan van chim lai.

 

Cachuah, thawngthanh tik le cathlah tikah a cheu cu an ca hi edit tuah lo bak in zapi sin ah an thlah. A poi bik pakhat cu CACC nih Australia um Laimi hna caah tiah cawnnak cauk an tuahmi hi a si. A ca kong zoh ah cun cawn awk ṭha tuk a si nain a chung ca rel tikah edit tuah lo a tam ngai.(Biana ah; Laica cawnnak ukpi, Year 10 ah tam ngai hmuh khawh a si.) Hihi cu mekazin le Journal tibantuk ah cun a fiang ngai ko nain cawnnak cauk ah cun edit tuah hnu ah chuah siseh law a ṭha hnga.

 

Media cheukhat cu cuticun thawng rak thanh te u timi report an pek ning, edit tuah ti lo bak in a chuah beh mi zong an um hoi. Careltu sin a phak tikah cun a zoh a chia ngai. Rumra zong a ngei lo. Cun rel zong a har deuh.

 

Tu lio media tam u cu mi nih thawngpang ṭialcia mi kha leh chommi a tam. Kawl ca le Mirang ca in an ṭialmi kha Laica in an lehmi deuh a si. A ṭha lo tinak a si lo, thilṭha tuk a si ve ko. Sihmanhsehlaw kanmah le ngeihmi media cio nih mahte in sermi thawngpang ṭial khawh i zuam ding zong kan si.

 

Mi nih an ṭial ciami thawngpang Laica in leh i ṭialmi cu a lam tluang ngai. A umtu, muisam zong a ṭha ngai. Nain mahte in sermi thawngpang tu ah cun ningcang a si deuh lomi zong a tam. Van rel tikah W 5 a baunak tete zong an um len. Cun hmanmi catlang le cafang pawl zong an umtu a hman lomi an lo deuh hna.

 

Media pakhat nih thawngpang a ṭial tikah a hmanmi biafang zong hi dirhmun fek a pe kho lomi kan um. Kan ṭialmi thawngpang pakhat le pakhat kar ah kan hmanmi cafang aa dan ah cun a ruah awk zong a ṭha deuh. Sinain thawngpang pakhat chungah dirhmun fek pek khawh lo cu a poi deuh ngai. Bianabia pakhat in chim ah cun; atu lio ah Lai timi can ah Chin timi hman ding in an chim ngai. Cucu Chin dok lo Lai dok lo in ṭial a si tik ah careltu a tuaitam lawng siloin Laica hrimhrim kha dirhmun a pe kho lomi ah a cang. Cubantuk he aa lo in a dangdang zong tampi an um lai.

 

Lehchom i ṭialmi ca zong ah a biapi ngai. Biafang pakhat kha sullam tampi a ngei kho ko. Sihmanhsehlaw amah he aa tlak in biatlang le konglam nih a zulh ve ṭhiamṭhiam ko. Cucaah dirhmun fek pek zong a hau ve ṭhiam. Sullam aa khat ko ti in duhpaoh ṭial cu a poi ngai ko. Biana ah, zinan kha a zuh caah rili ah thianh cawk lo in a luang timi Mirang nih oil tiah an hmanmi biafang cu chiti tiah a ṭialmi zong an rak um ve hoi. Hihi cu palh cikcek a si. Cubantuk aa lo in palhmi a dang tampi zong an um ko lai.

 

Editor nih catialtu cheukhat an ca edit a tuah lo tikah carel a har ngai. Dirhmun zong a ngei lo. Laica zong a mui chia. A cheu caṭialtu cu caṭial ningcang zong a zul lomi an um. Caṭial ningphung a simi fullstop, comma, dash tbk ṭialning a thei lomi zong kan lo. Editor pakhat nih cun cubantuk tal cu kan zulh ngaingai a hau. Media biafang, catlang, a konglam tibantuk pawl cu um rih seh caṭial ning cang hmanh kan zulh lo ahcun kan ca cu aa dawh lo ngaingai lai. Cubantuk tuah ding in chambaunak a ngeimi editor zong kan um tikah a poi ngai.

 

Thawngpang ṭialmi pawl zoh tikah lehchom in ṭial a tam caah thawngpang kan ṭial mi muisam (style) zong mi muisam kan i lak mi a tam ngai. Biana ah, “… atu bantukin a si hi a si…” timi zong hi Kawlca kan lehnak in a rami a si tiah ka ruah. Cubantuk muisam zong cu Laiholh muisam a kengmi ca a si khawh ve nakhnga kan i zuam ngai a herh.

 

Atu ka ṭialmi lawng siloin a dangdang harnak le chambaunak tete zong a um len rih ko lai. A par a vuan mi cheukhat ka rak langhtermi tu an si.

 

Media phu kan herh

A cung lei thil phunphun ruang ah vawleicung Laimi nih tuahmi media pawl hmun khat ah i funtom an herh ngai. Hmunkhat an i fonh khawh ahcun rianṭuanṭi zong kha a fawi deuh lai. An sining an i hrawm hna lai i an harnak tete zong an i bawm kho hna lai. A bik in caṭial ning ah tlangtak a si hnga i Laica ṭial ning zong ah ningcang in a kal deuh hnga. Cun media pawl an kal ning cang zong kha lam a hmuh sak lai i hmaiah reng deuh in a kal kho ve hnga. Philik khengtlang vel in i vel len zong a hau theng hnga lo.

 

Phu khat ah dir khawh a si ahcun cu phu nih cun rianṭuan ningcang a ser hnga. Cu chungah media pawl nih an hman dingmi biafang kawltu phu zong an um lai. CACC nih a tuaktan mi Laica ṭial ning cu aa hmaithlak lai nain media biafang pawl tu kha biatak in cu phu nih cun a tuaktan ve hnga. Cun CACC nih dirhmun fek biafiang a ser khawh rih lomi zong media pawl nih lam a hmuhsak hnga. Biafang ṭha tampi, dirhmun fek in a dirpi mi biafang pawl zong a chuahpi khawh lai.

 

Cu phu nih cun Laimi mifimthiam pawl kha a khawmh hna lai i Laica a ser ter hna lai. Laimi nih kan ngeih rih lo mi Law, politic, economic, medical tbk biafang pawl kha a ser ter hna lai. Cubantuk lei ah thiamsang kan ngeihmi an tampi cang hna. Cu hna nih anmah pumpak in tuah ding ah caan an pe kho lai lo. Sihmanhsehlaw media phu a um ahcun cu hna nih an tlangtlak lai. Rianṭuantu ah thiamsang hna cu an thiamnak cio a hman lai tikah pumpak pakhat cio nih caan tampi pek a haumi zong a si ti lai lo. An theih lo kar ah rian nganpi an rak ṭuan ko lai. Cubantuk biafang ser ding ah linguistic lei Phd kan ngeihmi zong an um ṭhiamṭhiam ko hna caah kan biafang cu dirhmun fek an chuahpi khawh ko lai.

 

Media rianṭuannak lei zong ah cubu nih cun thiamnak a pek khawh lai. Ca lehchom in ṭialmi thawngpang cu rel a nuam ngai nain mahte in ṭialmi thawngpang cu ningcang a si lo. Cubantuk ningcang a si lomi zong ah caṭial thiamnak tampi a pek khawh lai. Cun media phunglam zong hibu nih tampi a cawnpiak lai. Laimi ngeihmi media lei rianṭuantu hna cu media lei ah cawnnak a ngei lomi tampi an si caah cubantuk thiamnak cawnpiak zong kan herh ngai. Editor pawl kha cawnpiaknak a ngeih hna lai i kan media zong a ṭhangcho deuh lai.

 

Media kutken cauk

Laimi nih kan ngeihmi dictionary pawl cu media rianṭuan pawl nih hmanawk aa tlak lomi tampi a um theo. A hman lo tinak a si lo. An duhmi cafang, sullam a sawh lomi a um tawn. Cubantuk zawn zong ah media pawl hmanding biafang zong a ser lai i cauk zong in kutken cauk a ser chih hnga. Cutikah kan Lai biafang tampi a khawmhsuat khawh ṭhan hnga. Cucu media kutken dictionary le phunglam ah a cang lai i rianṭuantu caah lam a tluang lai. Careltu zong nih media duhnak kha fawite in theih khawh a si lai. Cuti kan tuah khawh a si ahcun kan ca zong a ṭhangcho lai i kan pawngkam kan sining zong tampi a ṭhangcho lai.

Hngalhawk: A voi 3nak Senri Mekazin 2012 caah ka rak ṭialmi a si.