Kawl Cozah Dirhmun le A Ruahning (Policy) le Laimi

Sang Awr

Biahmaithi: Biaknak lei rianṭuanmi ka si nain kan cozah nih ram an kan hruaining ka zoh tikah ka purh khawh tawk ka hmuhning ṭial ka duh. Laimi dirhmun in cuanh ka duh fawn. Biaknak lei Vuanci nih kum khat ah voihnih tluk Kawlram chung biaknak lei rianṭuantu upa he tonnak an tuah tawn i MBC President dirhmun in kaa tel ve ṭheo. Khrihfa lawng si loin Muslim le Hindu zong an i tel. Kanmah duhmi chimnak nakin anmah nih zul hna seh ti an kan duhmi kha an kan chimh tawn. A donghnak ah nan duhmi kan chim ve uh an ti i biaknak ah luatnak a um lonak, biaknak lei inn sak a harnak, zalong tein i pumh khawh lonak, thawngṭha chimtu harnak an tonning hna kan chim tik hna ah “Ṭha tein kan in zohpiak hna lai” an ti nain a taktak ah cun kan duhnak an tuah bal lo. Biaknak lei vuanci cu ralbawi General a si ve caah ralkap kalning in a kan hruai ko. Hi bantuk ka hmuhtonmi tete le nihin cozah an dirhmun le cozah nih thil an ruahning le Laimi dirhmun kha ka hmuhning ka hun ṭial lai.

1. Kawl Cozah Dirhmun: Kawl cozah dirhmun kan zoh hmasa lai. Nihin Kawl cozah dirhmun kan zoh tikah hngal ngai in a um. Laiholh in “Hngal” kan timi hi “midang zeirel lo, kaa zaa ve” timi ruahnak ngeih khi a si. Ralkap nih kum 50 deng an kan uk cang i nai hrawng hi hlah maw an hngal khun ka ti. Tlangcungmi ral a thomi hna zong kan daihter khawh hna. Cun ramleng in cozah dohnak aphunphun a tuahmi hna zong zeipipa tuah kho ding an si lo, aho cozah zong nih langhngan in an bawm hna lo tiah an zei hriktida a thak lo. Cun vawleipi kalning zoh tikah kan dirhmun a fek tiah an i ruah. UN Secretary General Ban Ki Moon nih phone a chawnh hmanh ah Pu Than Sui nih a tlai duh lo. UN Secretary General a si an ti tikah voihnih tiang a chiahter men hna. UN zong zeiah an rel lem lo tinak a si. Nargis lio zongah US le French tinbaw an luhter hna lo. Kawlholh in chim ahcun an i seihchiah taktak. Hiti hin an hngal ngamnak cu a ruang tete an um.

1) Ram Hruainak Upadi Fehternak (Constitution Referendum): Nan theih cio bantukin ramhruainak upadi cu an suai i referendum an tuah. Rammi zapi zakhat ah 90 reng lo nih an kan ṭhohkhanmi cozah kan si tiah an i lunghmuih ngai. Kan duhmi kan tuah khawh i kan dirhmun a fek cang, tiah an i ruah. Rammi thinlung taktak a si lo, ti cu ralbawi a fim deuh nih cun an hngalh ko lai nain hruaitu zapi ruahnak ah cun kan ti kho taktak, rammi nih an duh taktak ko, ti lungput khi an ngei dih. Democracy min a pu nain ralkap kut ṭhiamṭhiam ah kan um lai. Mizapi hi zeidah an tuah khawhmi a um lem tiin lalhnawh zong khi a si men lai. Rammi kan si a fah tuk zongah annih cu an rum i an zei a poi lo. Mipi kan si a fah chin cuahmah zongah an zei a poi lo. Cucu lung a fim ko mi caah celh awkah a har hringhran.

2) Ramdang Ṭhohkhannak: Vawleicung politics luanning ah vawlei tuanbia hi kanmah lei a hoih cang tiah an ruah. Amerikan le EU hi an chan a dih pah ziahmah lai i Tuluk, Russia, India chan a tho lai tiah an zumh. Cu ti an ruahnak cu a ruang a um.

a) Tuluk Ram: Kawlram le Tuluk hi hlan deuhpi in aa dawmi ram innpa an rak si. Nai hrawng in pehtlaihnak a thuk chinchin. Tuluk nih UN ah Kawlram kong a chuah paoh ah Veto in a khamh. Russia zong nih cu ṭhiamṭhiam. Beijing Olypic lioah Tabboo halchia an timi pakhat cu zeibantuk Journalist hmanh nih Kawlram kong hal khawh lo dingah an telh. Hi tlukin Kawlram an dirpi hi a chan a um.

1) Kawlram hi an thil zuarnak market ṭha tuk kan si. Nichiar Tuluk ram in Muse khua le a dangdang in a lutmi thil hi chim cawk a si lo. Tuluk thil a hmang lomi kan um ti lo. Tuluk an i miak tuk.

2) Kawlram in Zinan Pipeline tuah an duh. Tuluk nih zakhat ah 90 cu Middle East in zinan a cawk. Singapore pawng Macalla Straits in tinbaw in phorh a si. Nikhatkhat ah Amerika maw, ram pakhatkhat he buainak a um ahcun zinan phorhnak lam a pit sual lai tiah an hna a ngam lo. Cucaah Bengal rili in Kawlram tan in Tuluk ram ah pipeline in a luh ahcun an caah a miak tuk, security caah hnangam tuk a si. Tuluk nih UN ah a dirkamh bantukin Kawl cozah nih Zinan Pipeline tuahnak nawl a pek ve.

3) Tuluk cu a rauh hlan ah Super power a si lai tihi an theih tuk fawn. Sipuazi lei zongin Amerika changtu dirhmun a phan pah cang. Holh set ṭung loin thil tam tuk a tuah. Nitlaklei hruainak model hmang loin an cozah reform a tuah. Deng Tsio Ping nih “Chizawh hi a raan le a nah a bia pi lo, zu a seh khawhtu kha bia a pi deuh” a ti. Chim duhmi cu nitlaklei hruainak model theng hi a ṭha bik a si hlei lo, ram a ṭhancho kha bia pi a tinak a si, Tuluk model hi kan hlawhtling tiah an i ruah cang. Tuluk he ram innpa kan si pinah a ṭhangcho chin lengmangmi bochan awktlak ram a si fawn. Tuluk kan i bochan ahcun aho nih dah zei an kan ti khawh lai tiah an ruah. Hi ruangah hin kan dirhmun a fek ko tiah an hngal chinnak a si. Tuluk nih Koko tikulh a halmi zong hi a pek khawh men. A chung thil kan fiang lo.

b) Russia Ram: Hi karlak ah Russia a lut ve. UN zongah Tuluk a chim hlan hmanh ah Kawlram dirkamhnak a thawk. Tuluk he Veto Power in Kawlram an khamh. Vawlei politics luanning ngai hi Amerika he an i daw lem lo timi paoh kha tha an pek hna. Afrika le Latin Amerika zongah thuk ngai in an lut cang. Cold war a um ti loh ti a si nain a hramte a taang rih. Georgia kong ah a fiang khun. Thil biapi a chuah ahcun Shanghai Declaration ram hna zong an i kom kho fawn. Kawlram chungah bawmhnak an tuah. Russian Scientists Kawlram ah zeizatdah an um ti kan fiang kho lo. Acheu nih cun 1000 tluk an um lai tiah an ti. Mandalay -Maymyo lam pawngah inn nganpipi an sak i a tam bik cu cuka ah cun an um ti a si. Kawlram mi Nuclear science cawn dingin Russia nih full sholarship a pek hna. Tukum 2008 chungah a kalmi hna hmanh hi minung 900 an si cang. Kum 2000 in 2010 tiang project a si i tam ngai an kal cang. Tutan a kalmi ah Laimi zong 4 tluk an i tel ve. Ph.D tiang cawnter an timh hna. Hmailei ah fimthiamnak lei in Kawlram ṭhanchoternak caah thil tampi an tuah. Hi ruangah Kawl cozah a lung a hmui i a hngalnak a si fawn.

c) India Ram: India ram zong a lut ve. Kawlram a dawt tuk caah cun si dawh cu a si lo. Tuluk an luh tuk tikah a thinphan dawh a si. Tuluk le India cu ramri kong ah a buai ciami an si. Atu le atu Indian ralbawi General pawl an phan lengmang. Tamu in Kalemyo in Mandalay tiang lam cawhpiak an timh. Tam ngai an cawh cang. Security ca bik ah si dawh a si. Cun India caah Tuluk bantukin sipuazi market ṭha ngai a si ve. India thil tam ngai Kawlram ah a lut. Superpower a si kho te dingmi India nih a ka dirpi tiah aa ruah. Kawl cozah cu zer tuk ve kaw ram thum komh in a komh zia a thiam ngai hna. Hi nih hin Kawl cozah a lung a ṭhawnter i a zei a poi lo chin lengmang.

d) ASEAN Ram Hna: ASEAN ah a luh hnu in a hngal deuh fawn. Vawleicung komhnak bu ah kan i tel kho tiah an ruah. ASEAN nih an ruah ningin an hruai kho hna lo. Ram chungah buainak a um tik zongah zeipipa an i thlak kho lo. UN zong nih zeipipa an tuah kho lo. Kuzale a hei thlah tawn i Kawl General pawl nih lecture an pek hna i an kirter hna. Nihin tiang an tuah khawhmi a um lo. Khatlei in ASEAN meeting paoh ah an kai ve i vawleicung ramdang he tonnak caan ṭha an ngei lengmang. ASEAN member an sinak nih hin tha a pek ngai hna. An ral a ṭhatter hna. A hupphengtu ah an i hman. Sipuazi lei cun zeipipa a bawm kho lo. Cucaah atu an i zuam bikmi cu nitlaklei nih sipuazi an phihmi hi phoih khawhnak a phunphun in lam an kawl.

2. Kawl Cozah Ruahning (Policy)

A bikin miphunte caah ṭih a nung ngaimi cu “Miphun pakhat, ram pakhat, biaknak pakhat” ti a si. Hi ruahning cu khuazeika cauk hmanh ah an langhter lo. Asinain Kawlram chungmi hna hi cozah pakhat, miphun pakhat, nunphung pakhat, holh pakhat, biaknak pakhat tangah a um khawh nakhnga lam tampi in an i zuam. Ruah setmat lo ahcun ramchungmi zong nih theih khawh a si lo. Cun Kawlram in a chuak cangmi hna zong nih mit in hmuh lo pinah nunnak in tuarnak a um lo caah hngalh ngaingai khawh a si lo. A ing, a tuarmi le mit in a hmu taktak mi nih fiang deuh in an hmuh khawh. Roman Empire chan lio zongah hi bantuk hi ruahnak policy hi a rak um balmi a si.

1) Biaknak pakhat (One Religion): Biaknak kong hi a hmasa ah ṭial ka duh. Kawlram pumpi hi biaknak pakhat ah can dih an kan duh. Phungki pawl nih an ruah ahcun biaknak kal phung a si caah ruah thiam deuh a si. Asinain cozah nih kha rian kha aa hmaithlak tikah harnak le lungretheihnak tam tuk a chuak. Phungki lawng si loin minung cawnpiaktu (puansen aa aih lomi) kha an thlah hna i Khrihfa thawngṭha chimtu hna report a tuah tawntu hi mah hna hi an si bik. Laimi dirhmun in kan chim ahcun:

a) Ngakchia cawmnak: Lairam Myone khuapi paoh ah inn an sak i sifak, ngaktah, nu le pa a harmi fa kha an khawmh hna i an chiah hna. Cozah tuahmi a si nain phungki nih an zoh hna. Chaklei Lairam ah cun langhngan tukin an tuah lo. An khawmhmi ngakchia kha duhsah tein an cawnpiak hna, hmuhtheihnak an pek hna, ei din hnipuan fenh-aih le sianginn caah a herhmi an pek dih hna i Buddhist ah an luhter hna. Tang hra a awng khomi hna cu College tiang an kaiter hna lai. Lairam ah a ummi Myone 9 a um i Myone uktu Township Officer paoh (Vuanthok) cu Laimi a simi Buddhist nih tlaih dih dingin tuak a si. “Khrihfa nan si hi nan rak palh tuk” tiah a kan titu dingah Laimi lila kha hman an timh hna. Karen Buddhist le Khrihfa karlak ah an tuah bantuk kha a si ve lai. Laimi ngakchia tampi an lut cang.

b)Thawngṭha Chim Khawh Lonak: Khrihfa Thawngṭha chimnak hi an hmurka in cun a luat tuk ko an ti nain a taktak ahcun luat tein chim khawh a har ngai cang. Tuk le velhnak hmun a tam cang. A um ciami Khrihfa chungah zeimawzat luatnak a um nain Khrihfabu thar dirhnak le zum lotu hna sinah thawngṭha chimnak cu a har hringhran ko. Lairam zongah Buddhist pura an sak luaimai cang.

c) Rank Kaiter lo: Khrihfami cu captain cung kai khawh a si ti lo. Atu lebang ah cun ralbawi cawnnak OTS sianginn ah Khrihfa telh a si ti lo. Khrihfami hi “Tapung thawh an hmang” tiah an ruah a si rua. Military Engineering College le Military Medical College ah kainak nawl a um ti lo. Laimi Buddhist a simi kha an cawisan hna. Ni khatkhat ah Buddhist si dih ding kha an i tinhmi a si. Nawlngeihnak he tangka he an luh tikah sifak bikmi Laimi caah dir khawhnak a har ko.

2) Miphun pakhat ( One people): Kawlram cu miphun tampi fonh in dirhmi ram a si. Mah miphun sinak cio kha ṭhanchoter i an sunsakmi nunphung tehna zong kilvenpiak ding a si. Alan (flag) an tuah tikah State le Division vialte theihhngalhnak caah arfi 14 an rak cuanter. Upadi thar ah cun a lai ah Arfi nganpi pakhat lawng a um cang. Kawl nih dolhmi upadi a si. Hlan ah cun mahle holh in sianginn ah cawn khawhnak pek a rak si. Asinain nihin ah cun sianginn ah Laica cawn a um ti lo. Biaknak nih cun a ti khawh tawk aa zuam nain effective taktak in a tuah kho lo. Kawlholh le Kawlca tu cu tangcheu in Kawlram pumpi cawnter a si i mikip nih thiam dih dingin an tuah. Cuticun miphunpi pakhat chungah i fonh dih ding kha an ruahmi a si.

a) Ṭhit laknak: Ralkap hi Kawlram hmun kildeng tiangin an phan cang. Lairam zongah a kildeng khuate tiangin an phan cang. An phaknak kipah nupi ṭhit le laak an i zuam. An fale kha Kawl phun si ding kha a chung tinhmi a si.

3) Cozah Pakhat: Nawlngeihnak cu Central Government lawngah a um. State cozah nih tuah khawhnak a ngeihmi a tlawm tuk. Cun State cozah kipah ralbawi cheuli cheukhat tel dih a si fawn lai. Caang kho lo dingin an tuah i cozah pakhat tangah khumh dih ding kha an ruahnak a si.

3. Laimi Dirhmun

Laimi kan dirhmun hi a lam kip in an kan deet i chuahnak lam a har chin lengmang. Kan vanchiat zong a si rua ka ti. India lei kan unau hna hi an i ning deuh ngai. Hi tlukin cozah nih an kan deet tikah Laimi kan lungput hi lungtling lo ngai a si fawn. Kan miphun nih ral phun hnih kan ngei. Chunglei ral le Lenglai ral (Internal & Extranal enemy) kan ti lai.

1) Chunglei Ral: Laimi hi mi tlawmte kan si nain kan lung aa khat kho lo. Kan holh aa dan ruangah a si bik men lai. ZBC President ka rak si lioah ka hmuhmi cu a chung taktak in kan i dawt khawh lo hi a si. Tidim, Falam, Hakha, Thlanglei Lairam kan dihlak in lungkhat rianṭuan ṭi taktak a har ngai ko. CNF rianṭuannak zongah cu bantuk ṭhiamṭhiam a si kan ti lai. Lairam cozah uknak hrimhrim ah i report a tam tuk. Detah Party Chairman Pu E.K Kim Ngin zong nih kan lungthin putning a zoh tikah a khuaruah a rak har ngai. Uknak township zongin kan i dang i kan mawh lo kan ti lai. Akhunhzi a hmete zong biatak tukin kan i cuh. Kan duhmi kan hmuh lo ahcun Lairam ṭhen lai kan ṭih lo. Biaknak lei hmanh ah holh aa khat bakmi Zotung mi tlawmte an si nain Association 2 ah an i ṭhen. Atu hi 3 ah ṭhen an i zal. Matu zong ṭhen 3 ah an i ṭhen. Kanmah Laitlai deuh hmanh hi kan i ṭhen liangluang i kan holh hmetete kan dirpi chin lengmang. Tidim pa, Falam pa, Thlanglei Laimi pa he thinlung taktak in chiatnak ṭhatnak i hrawm khawh a har ko. Kan pa Rev. Van Bik zong a lung a dong ngai ti a rak si. Mizoram hna cu holh pakhat an i hrawm kho dih. Kannih cu kan si kho lo. Thil hmete zongah kan i dang chin lengmang. Kan holh, kan ca kan thlau chin cuahmah, akhunhzi a umnak paoh kha kan fuh lengmang. Mi nih hloh an kan timh pinah kanmah le kanmah kan i khat kho lo. Kan i rem lo deuh paoh ah a kan uktu an tha a nuam. Hihi “Chunglei Ral” ka timi cu a si.

2) Lenglei Ral: Lenglei ral cu a cunglei ah kan chim cang bantukin miphunpi le nawlngeitu nih aphunphun in dolh an kan timh chin lengmangmi tehna, miphunpi biaknak ah luh dingin aphunphun in an kan deet ning tehna, uknak pakhat tangah caang kho loin an kan ṭemṭawn ning tehna hi a lenglei in a rami ral lawngte an si. Tlaihkhihnak le thongtlaknak tampi a um. Chunglei ral ruangah kan lung aa khat lo i deetkhawt kan fawi tuk. Nawlngeihnak hriamnam le tangka he a rat tikah cun a runven awk a har chinchin. Akhunhzi aphunphun he duhnung ngai in a ra fawn i mi cheukhat caah a miak deuhmi paoh kha thim a fawi tuk cang. Minung nih kan tlawm chinchin i harnak kan ton tikah kan i chanh kho fawn lo. Hihi kan dirhmun ka hmuhning a si. A si kun ahcun zeitindah kan um lai? Thlitu a hrannak lei paoh ah maw kan tluk lai? A fawilannak paoh in dah kan ruah lai? Ka miphun a va tlau te zongah “Zei ti awk ṭha” kan ti lai maw? Hihi nihin Laimi caah a ngan bikmi challenge a si.

3) Danger Point ah Kan um: Nihin Laimi kan dirhmun hi ṭihnung dirhmun (danger point) ah kan um cang. Chunglei ral nih a cak chinchin. Kan unau cheukhat nih cozah ralkap he i bawmh in mah le mah i hloh timhnak a um. Lenglei ral nih a kan deet chinchin. Miphun tenau kan sinak hi a lang lengmang. Mah zawnruahnak a cak chinchin. Hmailei ah kal khawh a si ti lo. Kan naule cheukhat nih ram kip kal in aphunphun an i zuam nain zeihmanh thlennak caah a ṭhahnem lo. Hnulei tolh ding le tlak lawng a taang. Kan si a fak chin lengmang. Kan ram a har chin lengmang. Lairam dawhte kan siang lo kan ti tawnmi zong zaamtaak cuahmah mi ram a si cang. Cucaah danger point ah kan um cang, ka tinak a si.

4) Pemvaihnak: Minung cu a rawl a ṭaam ahcun a pawkhimnak a kawl a herh. Hihi cu minung phung a si. Kan har tuk cang ahcun pawkhim deuhnak hmun ah kal phung a si ko. Nihin ramleng ah chuah kan i zuam. Lam aphunphun in kan kawl. Kan chuah khawh tikah eidin awk a harmi chungkhar kha vun cawm a si. Mah nunnak he kaltaakmi chungkhar ca he lungrethei ngai in ṭuan a si. A fawi lo. Hi dirhmun hi kan duh in kan i thimmi cu a si lo. Khuacaan le thil sining nih a kan luhpi tu a si. A ṭhawng deuhmi, a fim deuhmi, aa dawh deuhmi kan taang set ti lo. Kal khawhnak lam a awn ahcun kan dihlak in kal duhnak a um. Cun nihin ramdang a phanmi hna nih Lairam an dawt. An ti khawh tawkin bawmhnak phunphun an tuah. Mauṭam kong zongah siaherh ngai in an ṭuan i kan i lawm ngai. Asinain ṭihnung dirhmun in kan luat lo. Atu lungfimmi le ramdawtnak a ngeimi an thih dih hnuah zeidah kan can lai? Pemnak ram i a chuakmi tefa hrinhniang hna nih an thei kho ti lai maw? Ka hawipa ABC General Secretary Roy Medley nih chan thum a peh ahcun chuahkehnak miphun holh le nunphung a lo cang a ti. Hmaan dawh ngai a si.

Exodas kan timi hi sal cannak Izip ram chuahtaak in Kanaan ram kalnak kong a si. Kanaan ram an phakmi cu anmah ram ah a cang. Asinain kannih Exodas cu Israelmi Exodas bantuk a si lo. Kannih Exodas cu mah ram kaltaak in Laimi nakin a fim deuhmi le a rum deuhmi miphunpi chungah va luh a si. Ram le miphun sinak ngei ti loin miphunpi nih dolh dingin vung luh khi a si. Nihin caan karlak kan i lawmhnak hi ruah siarmar ah mitkuh a thaw thlu lo. Tihnung dirhmun ah a kan phakpitu pakhat a si ṭhiamṭhiam. Kan i thim ding a tlawm ko. Zeitindah kan tuah lai. Hi ca ka ṭial tikah aho pumpak mawhchiatnak pakhat hmanh aa tel lo. Keimah lila hi Yangon ah a ummi ka si. Kei zong kaa tel ve. Midang pemvaih le kan pemvaih ning aa khat lo. Kan miphun cungah kan lungput a biapi ngai. Zeitindah ṭih a nungmi dirhmun in kan chuah khawh lai? Zeitindah kan luat khawh lai? Laimi Upa khuaruat kho deuh vialte ruahnak chuah cio dingin kan sawm hna.