Monday, February 21, 2011

Laimi Phun Ni thawhkeh ning tuanbia tawi

Salai Lian Biak Hu

Upat awk a tlakmi Laimi Phun Ni ah a rak chuak khomi nulepa u le nau hna atu bantuk kum 63nak Laimi Phun Ni ah biachimnak caan ka hmuh caah tampi ka lawm.

Lairam cu Mirang an kai hlan ah cun ramdang mi nih rak uk balmi ram a rak si lo. Mirang cu 1885 ah Kawlrawn an lak dih. Cu hnu ah Laitlang lei ah an rak kai. Kum saupi an i tuk hnu ah Laitlang zong cu Mirang nih rak lak a si. Cu an lak hnuah cun Chin Hill Regulation 1896 cu an ser I Laitlang cu rak uk a si.

Lairam an lak hnu in kum 1948 tiang Mirang acozah nih Lairam an rak uk. Culioah hin Ramuk le Khuabawi uknak phung le lam in an rak kan uk. Acozah nih rian le a dangdang cotin awk a um tikah ramuk le khuabawi fale nih a tambik an rak cotin tawn. Siangbawi bawda umnak zong a dang tein an sakpiak hna.

Ramuk le khuabawi hna nih khuami hna kha kum fatin sakhua le rawlrel an khawlh tawn hna, kuli an phawrhter hna, an duhmi thilpaoh a lakin an lakpiak hna lengah vokkeuh le arkeuh zong an rak khawlh hna.

Hiti a si caah Laimi ramuk le khuabawi uknak phung le lam hna kha an lung a tling ti lo. 1934 kum ah Vomtu khuami Pu Vom Tu Maung nih Mindat pen, Yaw tiva pawng Wa-re khua ah mizapi pumhnak a rak tuahpi hna I a tanglei biachimnak phun kua an rak tuah.

1.     Ramuk bawi uknak phung le lam vialte hrawhpiak ding.
2.     Lairam ah Kawlca cawnnak tuahpiak than ding.
3.     Lairam ah Mirang uknak phung le lam vialte hrawhpiak dih I Laimi nih upadi thar I suai ding.
4.     Lairam hi ramdang he thleidan I uknak phung le lam hi hrawh ding.
5.     Kawlram hi luatnak a hmuh cangka tein Lairam zong luatnak pek ve ding.
6.     Kawlram uknak bantukin I uk ve ding.
7.     Biaknak lei hnahnawhtertu uknak phung hloh ding.
8.     Lairam thanchonak rianrang in ser ding.
9.     Kawlram chungah duhduh in khual tlawnnak nawl pek ding.

Mah a cunglei an chahmi phun 9 cu Magwe Mangki Mr. Cracken sinah an kuat. Asinain Mr. Cracken nih an ca cu a hlohpiak hna caah minung 900 reng lo nih an rak au. Mah an au ruangah cun Pu Vom Tu Maung le a hawi le 8 hna cu palik nih an tlaih hna I thong ah an thlak hna. Hakha thong an phak tikah rawl ei duh loin an um caah an hnar in cawhnuk an rak rawnh hna.

Kum 1946 October thla ah Hriangkhan khua ah Ramuk bawi uknak phung le lam duh lonak ah pumhnak an tuah I minung 700 reng lo an kai. Cu pumhnak I an biachahmi hna cu;

1.     Man loin Ramuk bawi kuli phawrh ti lo ding.
2.     Acozah thingon le bangla sak ti lo ding.
3.     Sakhua le rawlrel pek ti lo ding.
4.     A lak in inn sakpiak ti lo ding.
5.     Ramuk bawi khual a tlawn ah sapherh, zu, rawl le arti a lakin pek ti lo ding.
6.     Ramnga pek ti lo ding, lothlawhpiak ti lo ding.
7.     Acozah caah rawl phawrhpiak ti lo ding.
8.     Acozah nih ramuk bawi lahkhah pek ding.
9.     Ramuk bawi nih uknak le biaceihnak nawl ngeih ti lo ding.

An biachahmi cu Hakha vuanthok le Falam Zipeng zung ah an pek hna. Mah ruangah cun meithal vialte an khawlh dih lengah hruaitu upa vialte thong ah an thlak dih hna. Thongchung cun an thlah than hna I ramuk bawi riancu a hlannak fakdeuh in an tuan than.

Bogyoke Aung San hruainak thawngin Kawlram cu Mirang acozah kut in luatnak hal a rak si. Mirang a cozah nih tlangcung a ummi vialte hmunkhat ah I uk dingin “Tlangcung uknak” (Frontier Areas Administration) tiah uknak phung an rak tuah.

1948 kum, January ni 4 ah (Kawlram cu) luatnak ahmuh i ramuknak phunghram zong rak tuah a si. Cu phunghram ninginn cun Mirang ral chan lioah Laitlang hna (Chin Hills ) tiah min an rak pek mi Lairam cu ramthen (Chin Special Division) tiah thlen a si. Cuticun, Chin Yeya Vunci zong an rak chiah. Mirang ral chan lioah Laimi phun kha sal bantuk in uknak ding caah an rak hmanmi (Chin Hills Regulation Acts) kha hloh a rak si rih lo. Cu lio Chin Yeya vunci cu Pu Vum Tu Maung a si.

1948 January 22 ni ah Chin Special Division a sining tha tein hlethlai dingah committee pakhat tuah dingin Capt. Mang Tung Nung nih a rak chim i, zapi nih an hna a rak tla. Cuticun committee cu rak tuah a si. 1948 February 5 ah cu kong he pehtlai in vunci hna nih cun hlethlaitu thlahding in biakhiah a si. Mipi duhnak theih khawh dingin Falam khua ah 1948 February 18 in 23 tiang pumhnak tuah dingin bia an rak khiah than. Cu pumhnak ah ramuktu a simi Tamadah hmasabik Saw Shwe Teih zong a rak kai kho.

Pumhnak ah cun Lairam chung peng vialte sawm dih an rak si. Cu lioah cun Lairam cu peng 5 lawng a rak si rih. Cuhnacu Tiddim, Falam, Hakha, Paletwa le Kanpetlet peng an si. Pumhnak ah a rak chuak khomi cu minung 5000 tluk an rak si. Ramuk bawi pawl zong an rak i tel ve. February 18 in 23 tiang tiah rak timh a si nain, biachahnak an ngeih khawhmi ni cu February 20 lawng ah a rak si. 1948, February 20 ni ah Tidim peng in Sub. Pu Thawng Za Khup nih Mirang chan lio rak tuahmi uknak phunghram (Chin Hills Regulation Act) hrawh dingin atang lei bangin a rak chim;

• Laimi phun sal bantuk in uknak cu hrawh ding
• Mipi sinin thawhbur a phunphun laak le rianhrang tuan termi te hna hrawh ding
• Mirang chan lio ah an rak chiahmi ramuktu hna le khua bawi hna kha an rian thlak dih i mipi nih thimmi Council hruaitu hna chiah ding timi pawl a rak chim.

Cu pumhnak ah cun Vum Tu Maung nih chairman a rak tleih i secretary ah Capt. Mang Tung Nung a si. Pumh hruaitu ah Pu Lian Thum a si. Pu Thawng Za Khup nih a chuapi mi bia cu Pu Sum Mang (Falam) le Pu Thang Maung (Kanpetlet) nih an hna tlakpi. Zapi sinah hna tlak le tlak lo vo an thlak i a duh lomi 17 an rak si tikah, mipi duh ningin tiah Chairman nih cu kong cu fehter a si cang tiah a rak thanh. Cucaah February 20, 1948 ni cu

• Laimi phunpi lungrual tein rian an rak tuanmi langhter khawhnak ni sunglawi a si.
• Laimi phun hna i tuanbia thar aa thlennak ni sunglawi a si.
• Mirang nih an rak tuahmi Chin Hills Regulation Act an dongh ternak ni a si.
• Lairam chungah democracy teinak a hmuh ni a si.

Curuangah cun February 20 ni hi Laimi phun nih teinak hmuh ni (Chin National Victory Day), tiah an rak ti. Cu lio ramuk bawi a tuanmi hna caah khua an khan i kum zeimawzat an hmuh hngami vialte tuakpiak in 1948 September 9 ah tangka an rak chuahpiak hna. Cuticun Chin Hills Regulation Act cu rak hrawh a si i October 12, 1948 ah Chin Special Division Act, 1948 le Chin Special Division – Extension of Laws Act timi an rak fehter.

1950 October 9, Chin Affair Council pumhnak ah February 20 cu Laimi Phun Ni (Chin National Day) tiah auh ding in biakhiahnak an rak ngei. Cu biachahnak bantuk in 1951 February 20 Mindat khua ah Laimi Phun Ni cu a hmasa bik hlunghlai ngai in an rak tuah. Cu puai ah cun ram uktu Tamadah Saw Shwe Teih sin zong in cakuat a phan. Cun PM U Nu zong amah pumpak in a rak i tel lengah Tamadah cakuat zong amah nih a rak rel.

1956 kum 4 a rauh hnuah, Pu Za Hre Lian a rak kai tikah, Laimi Phun Ni nisunglawi cu December 4 ni ah hin siseh tiah a rak thial nain mipi hna a rak tla lo. Revolution Council chan lioah Ma-Sa-La party unit mikhawmtu U Myint Thein nih 1966 ah Chin National Day cu Chin Special Devision Day tiah thlen dingah a rak chim hoi. Cu kong cu Laimi mipi nih an rak duh hrimhrim lo caah Myone cio in upa hna nih ca an tial cio i, Hakha ah ca an kuat.

Chin Affairs EC committee ah aa tel vemi ralbawi thing U Put Pa nih Revolution Council (culio ramuktu party) zung (Hakha) ah cu kong cu a chuah pi. Cu tikah Chin Affiars Comittee nih cun (11-7-66) nithla in ca number (TAKA 29-04-(1)) in Revolution Council zungpi (Rangoon) ah ca an rak kuat. Cuticun, Council Tamadah zung nih cun (26-11-66) ni ca number (3SA/15-BA/66) in February 20 cu Laimi Phun Ni (Chin National Day) tiah thlen loin chiah peng ding tiah ca an rak chuah. Chin Affairs zung zong nih Lairam chung i a ummi zung vialte sinah cu kong cu 1967, January 9 nithla khenh in (YAKA 29/04(2) in ca an rak thlah dih. Cuticun, 1948 ni in nihin tiang Laimi Phun Ni (Chin National Day) tihi February 20 ah tuah peng a si.

Kawl ralkap uknak tangah Laimi Phun Ni (Chin National Day) cu Lairam Ni (Chin State Day) tiah thlen an timh lengmang. Sihmanhsehlaw Chin State ti cu Kawlrampi phunghram 30B ning in January 3, 1974 ah cohlan a si caah January 3 cu Chin State Day a si awk a si.

Zeiruang ah dah February 20 cu thial khawh a si lo tiah;
February 20, 1918 ah Laimi kan pa le Mirang ralkap a simi hna nih Maymyo khua ah “Committee for Upgrading Education of Chin” timi bu an rak dirh ni a si. Cu bu ah cun Laimi phun a simi hna Lai, Zo, Asho, Lushai le Thado an rak i tel dih.

February 20, 1928 ni cu “Chin Hills Unity Organization” an rak dirh ni a si. Mindat peng Hlih-yung khua ah an rak dirh. Hi bu cu Laimi nih hmasabik ram kong ah a ngeihmi bu a si.

February 20, 1938 ni cu “Chin National Unity Organization” an dirh ni a si. Hi bu cu thlanglei Lairam Kanpetlet khua ah Laimi 3000 tluk tonnak in dirh a rak si. An i timhmi cu Mirang uknak phung doh a si. Culio ah Laimi hruaitu upa 79 an rak tlaih hna i thong an rak thlak hna.

Cubantuk in February 20 ni cu, Laimi phun dihlak nih an duhnak saduhthah an rak langhternak ni, Laimi phun nih Mirang ral (colony uknak) an tei ni, hramhram in uknak kha democracy nih a tei ni a si. Cucaah Laimi hruaitu upa vialte nih bia an chah ni February 20 cu “LAIMI PHUN NI” tiah an ti.


Chirhchan:
Chin National Day by Pu Lian Uk (MP)
Chin National Day, February 20 by Pu Cin Sian Thang (MP, ZNC)
Chin National Day Speech by Salai Kee Le Awm
Chin National Day and National Duty by Robert Siang Lian (M.A., R.L)
20th February: A milestone for Chin People by CHRO
Laimi Phun Ni, Lai Carel, Tangli by CACC, 2001

Hngalhawk: Kum 63nak Laimi Phun Ni tuahnak Skien, Norway i biachimmi a si.

7 comments:

  1. Ahmasa ah kan miphun ni kong fiangtein na kan ttialpiak caah keimah pumpak in lunglomhnak chimcawk lo kangei, zeiruah ah tiah cun kan miphun ni hi zeiruang ah kantuah zeiruah ah kanhman ti sullam hngal lo keimah bantuk an tampi lai kazumh. sinain miphun dawtnak he internet ah tling tein zohkhoh le relkhoh dingin nanvan chiah caah mitampi caah tthathnemnak a chuah pi lai tiah ka zumh. biahalnak pakhat tein van ttial kacuh, cucu zeidah si tiah cun. zeiruah ahdah Chin Natiional Day hi February 20 ah hmanlo in kanum rianttuan he sianginn kaihe kan si caah a hlan deuh ah maw a hnudeuh ah maw kan hman tawn? tahchunhnak ah Christmas December 25 ni khi a tlinhlan ah 24/23 ah hman kanduh kun hnga maw? cu siah ziah a cunglei kan rel cang bang kanpupa hna nih zeitluk indah hi ni hi an rak sunsak, chimduh mi cu nidang ah thlen ding in an rak tilen hna zong ah a duh lo ning kha kan hmuh/tel cubantuk in kannih zong nih kan dunsak in a nitheng teah kantuah ding hi si lo maw? tikha karuat ngai i zeitin nanruah cio? zaangfah tein dawtnak he van kachim in van kalet hram ko uh tiah zaangfah kan nawl hna. Kalawm.

    ReplyDelete
    Replies
    1. Dear Dawt Bawi

      Na ca hi tuan ah rak leh ding a si ko nain a dang careltu nih an rak in let ve hnga ma tiah ka rak hngah pah caah a si. Na chim bang in February 20 bak ah hin Chin National Day cu tuah bak ding khi a si ko. Ni dang i tuah a simi hi cu a tuahtu hna tu kha hal ah a tha.

      Keimah ruahnak ah cun pumpak khuasak tintuk kha ruah cio a si caah a si lai tiah ka ruah. Hmailei ah cun a ni bak te ah tuah khawh cio tu zuam ding in tuanvo kan ngei ti kha i thei cio ko hna u sih.

      Lawmhnak tampi he
      Minmeizam

      Delete
  2. biaphun le laimi
    laimi nih hin holhphun tampi kanngei taah karuah
    cun awcawi dan tete zawng ai danghna cusi caah
    thei kaduh mi a um cucu laimi nih hin holhp zeizah dah
    kanngeih hna"?

    ReplyDelete
  3. Biahalnak:
    Ziah hlan kan pupa hna hi mirang nih an rak uk hna lioah ral an rak doh ve lo maw? An nunak zong a rak liam ve lo maw? A cunglei na ttialmi ning khan cun "kan mah tein uk kan duh" ti lawng ma an rak ti i an peknak hna a si. Ka lungbuai ngai i zaangfah tein na ka leh kho hnga maw? Ka lawm

    ReplyDelete
    Replies
    1. Mirang nih an rak uk hna lio ah hin kan pupa hna nih an rak doh ve ko hna.

      Delete
  4. Biahalnaak:
    Ramdang mi nih laimi kan i thawhkeh ning konglam hi an herhmi asi loh. Cun laimi kan i thawhkeh ning hi ramdang pa nih cun, hetchet tiah a kherhhlai fawn lai loh. Chim duhmi cu, Laitlai a simi Nu le pa U le nau “Chin Miphun Ni" hi kan pupa hnanih an rak sunsak bang in, kan sunsak ve awk si lo maw? Hi ca hi ka relnak cu a hlan ngai ko nan, Hi biahalnaak ka thlah lonaak a ruang cu, Khuate chuah ka si i, Lairam ah “Chin Miphun Ni" hi khuapi chungdeuh lawngah hman asi tawn i khuate minih cun, kan hmang zumzam balloh. 2013,Febuary 5 ah malay sia ka phan i, 2014,Febuary ah “Chin Miphun Ni" hi rak hman asi. Mah balte Febuary 20 thengte ah rak hman asi loh. I a cunglei kan rel cang bangkhan, kan pupa hnanih kha tluk in an rak sunsak i, A ni le thla hmanh tthial siang loin an um si kaw. Kan nihnih teh, laimi kan si ve ko ttung ahcun, kan sunsak in a ni le caan thengte ah kan hman ve awk si lo maw?
    Mah bantuk in mipi nih rel ciao khawh dingin le duhtik caan ah zoh khawh ding in, Internet ah ca na rak kan ttialpiak mi hi, keimah pumpak hrimhrim nih, lunglawmhnaaak chimcawk lo ka ngei.
    Kaalawm.....

    ReplyDelete
  5. Sir, chawnbiaknak ding na van chia kho maw? Zaangfahnakin na number ka duh ngai🙏

    ReplyDelete

Na hmuhning a tangah rak ṭial khawh a si.
Kan ruahnak i cheu cio hna usih.