LAITLANG KHUALIPI ZUNG LAITLANG AH UM AWK HNATLAKNAK

Hrangtar Nawnkhar

Khuapi

Kawl nih CHIN tiah an kan auhmi tlangcung deuh i a ummi miphun cu kan umnak kip ah mah le phunthek cio in holh phundang cio an rak hmang i 1931 kum milurelnak ah holh 44 a um tiah cazin an khumh. Cu holh a hmangmi chung hmanh ah cun kan rak i then rih i KHUA pakhat cio in khua an rak sa. Lovah awk ah RAM an rak i ham. Cuticun kan Laiholh ah KHUA le RAM ti bia a rak sem i, a thawngtha deuh nih KHUA tam deuh an pennak in PENG le RAM tiah a hung thang. Miuk, ram ngei tiah an rak ti hna. Miuk pakhat nih khua tampi ngaingai a rak ngei kho lo. Cu caah Mirang a rak kai tiang (1896) ah KHUARAM khan lawng a rak um rih i PENGRAM ti hmanh hi chimtlak ngaingai a rak si rih lo. Sakhua rawlrel pekmi in tuaktan deuh a rak si i, uknak ngaingai thathi in a rak leng kho lo i, KHUALIPI zong a rak um lo.

Mirang uk timi (British Burma) Kawlram chung i a ummi Kawlrawn ram le tlangcung mi vialte komh in ramthar pakhat kan ser lai i a min ah Fonhton Kawlram (the Union of Burma) tiah kan ti lai tiah hnatlak bu in 1947 ah Ram Uknak Upadi (1947 Constitution) an rak suai i cu Upadi nambat 196 ah a um bang Laitlang (Lairam) cu CHIN SPECIAL DIVISION khan in Fonhton Kawlram chungah luatnak kan hmuh hnu (1948) in rak i tel a si. Cu tik lawng ah a hlan Mirang uk lio i Laitlang (the Chin Hills) i a rak i telmi Tedim, Falam, Hakha, le Kanpetlet lawng siloin Arakan (Rakhaing) leiin an rak uk chihmi Paletwa peng (the Northern Arakan Hill Tracts) zong CHIN SPECIAL DIVISION ah a rak tla. Khua le ram caah khuakhang lairel bu (Chin Council) a rak sem i cu hna cu hmunkhat te ah thutti le khuaruah khuakhan awk rian an rak ngei. Khualipi zung a rak herh. Laitlang cu umnak a rak har tuk rih caah khualipi cu Rangoon ah an rak chiah chung.

Miphun pakhat le ram pakhat tiah a ti ve komi nih hitihin mikhua le miram ah umthut len le khuakhan cu a dawh lo i kan mi bupi he zong kan i hlat, an aw aan zong kan theih a har deuh tiah Lutlai upa (Chin Council timi Lai parliamen vialte a telmi) nih khua an rak ruah i, khualipi hi Laitlang khuazei ah dah umsehlaw a that hnga tiah khua an rak tuaktan. 1949 Lai Lutlai upa nih Laitlang khualipi zung cu Hakha ah umsehlaw a tha bik lai tiah an hna a rak tla dih ko rua. Rikhawt tha tein an rak fim lo caah fiang tein chimkhawh a si lo nain cu hnatlaknak le biakhiahnak a rak um caah le an khiahmi bia zong a khanzawn te a si ko tiah Kawlram uktu a rak simi General Ne Win nih a rak pom ve caah khualipi umnak ceih awk le khiah awk kha anmah Lai parlimen upa cung ah nawl kan pek hna lo hmanh ah an khuakhanmi tal cu mi fanau hna ruahpiak awk an si ve ko tiah velsau in Laitlang khualipi zong cu Hakha ah um seh tiah nawl a rak pek a si kho. General Ne Win hnatlak lo le nawl lo in Laitlang khualipi zung kongkau cu ceih ngam le tuah ngam a si hrimhrim lai lo. 1950 kum zong ah vuancichok U Nu nawl lawng in Mangki zung cu Falam ah an thial tiah bia a um. 1959 ah Vuanci Pu Ral Hmung a nawl in Laitlang khualipi zung kha Falam in Hakha ah a rak thialmi cungah General Ne Win hnatlaknak a rak lak hmasa lo caah a rawk i amah Pu Ral Hmung hmanh kha vuanci rian in a rak thumh beh. A caan a cu rih lo i namchan in le rualremnak hnawrsuang tiang in ceihmai tuah awk a si rih lo ti nak a rak si ti hi fiang tein hmuh khawh a si ko.

Pu Ral Hmung zong zei ruat lo rumro le amah minthan duh le a vuanci nawlngeihnak kha amah duhhoih in a rak hman tiah puh le ruah awk a tlaklonak hnuchanh tuanbia tha tein a um ko. Laitlang khualipi zung kongkau an ruah tik paoh ah tlunkalnak lam a tluan deuh tik ahcun khuazei khua hmanh ah zungpi cu um sehlaw Laitlang a si paoh ahcun a tha ko tiah 1958 tiang ah Lai Council a telmi parlimen upa tam deuh nih an rak cohlan ko ti hi biafek a si ko. Cu belte Pu Ral Hmung hi amah Hakha peng parlimen upa a si caah maw, a si lo ah a hlan Chin Council nih an hnatlak an khiahcia bia kha upatpek le zulh awk a si tiah biatak tein a rak zumh a rak pom caah maw, Lai Vuanci nih nawl ngeihawk a si hrimhrim ko ti a rak pom i langhter a rak duh caah maw Laitlang khualipi zung cu Hakha lei ah a rak thial a si lai. Amah pumpak ca ahcun zungrian tuanning lampial deuh le i chuahsual deuh ah zapi nih ceih le ruah a rak si nain a dirpimi biatlang suttungpi cu biadik le tungfek a si ti cu nihin ah khuaza hmuh le theih a si ko cang.

Pu Ral Hmung i Laitlang khualipi zung umnak kong a ruahmi le a tuahmi cu lakhruakpi in a chuakmi a si lo. Ahlan tein a rak chim cia le a rak dirpimi a si cang. A caan a phan cang tiah a rak tuahmi lawng hi rampi nawlngeihnak le khuaram umtu caan nih a pe rih lo tinak lawng nih a bia a rak dirter khawhlonak a si.

Chimceih ah a sau. Acozah rikhawt chung bia in zoh leh u si law a fiang khun lai. 1958 kum March 6, cacawn nili ni ah an tuahmi Chin Council pumhnak ah Pu Ral Hmung nih Laitlang khualipi zung cu Hakha ah um seh tiah a su a rak tun.

U Ral Hmung (Hakha). Pumh Uktu upa a tanglei bia hi a su ka tun duh ko.

“Laitlang Mangki zung cu Hakha i umawk in 1949 kum ah Council nih an rak khiah cia bang in a rankhawhchung lamsul in tuahawk kongkau” ti a si. Pumh Uktu Upa, Mangki zung kongkau hi council ah a su ka tun hi vei 2 hang a si cang rua tiah ka ruah. Mangki zung Rangoon (Yangon) in Laitlang a phak tiang nawlpat tein chim ta ka duh ko. Mangki zung cu a hmasa ah Helpin lam ah a rak um. Cu hnu cun Laitlang ah an rak thial. Cu ti Laitlang lei i a thial zong cu Laitlang Mangki zung cu Rangoon ah a um hi kan duh lo tiah Laitlang aiawhtu pawl nih Vuancichok sin ah bia an rak chim. Cu ti a si caah Mangki zung kha Laitlang lei thialnak Vuancichok nih nawl a rak chuah. Cu tikah 1950 kum ah Mangki zung cu Falam ah chikkhat i chia rih seh law tlawnkalnak lam a that deuh tikah Hakha ah thialawk ah Council nih bia a rak fehter cia a si.

Vuanci (U Za Hre Lian) - Hi kongkau he pehtlai in Council nih bia an rak fehtercia timi cu cu lio ahcun Council pumhnak tiah zong thathi in a rak um lo. Rikhawt zong a um lo.

U Ral Hmung (Hakha) - Cu lehlam cu kei cu ka hngal lo. Cu lio i a telmi parlimen upa hna nih anmah hrimhrim nih an ka chimh caah ka hngalhmi a si. U Sang Ning zong a chim. U That Hlaing zong a tel ve. Atu a su ka tunmi zong hi cu hlan lio i an khiahmi kha remh in ka tunmi a si lo. Cu hlan lio i an khiah ciami bia a si ko.

Vuanci (U Za Hre Lian) - Council nih an khiahmi ti cu atu le atu na chim ko ee. Council nih biakhiahmi a um ti hi a chim cu an chim bal men lai. Biakhiahnak rikhawt cu a um lo.

U Thang Lian (Falam) - Pumh Uktu Upa, 1949 kum a si ahcun atu caan he cun a lo ti lo ti kha parlimen upa hngalhter kan duh ko.

U Ral Hmung (Hakha) - Pumh Uktu Upa, cu hlan lio i Council rian le Laitlang Vuanci rian zeitindah a thleidan ti kha Pumh Uktu Upa nih a nawl pek nakin tlawmpal nawlpat bu he fianh ka duh ko. Laitlang (Chin Special Division) remhmi Act Upadi nambat 5 nak ah nawlchiahmi a um. Cu ti a si caah Fonhton Acozah (Pithawngsuh) i biakhiahnak in tiah a ti caah hi cu zulhawk a si tiah kei cu ka ruah. Cu caah cuhlanlio i an rak ruah cia i an khiah ciami Mangki zung umnak kongkau hi asikhan bak in kan tuanpiak awk ah nawlpat bu in a su ka tun ko.

Vuanci (U Za Hre Lian) - Council nih biakhiahnak a um lo tiah ka nawlh than duh.

U Ral Hmung (Hakha) - Biakhiahnak a um lo zong ah Hakha cu Laitlang i a laicer a si. Tlawnkalnak a tha. Mangki zung umawk ah a tlakrem tiah ka hmuh caah a su ka tunnak a si.

U That Hlaing (Paletwa) - Pumh Uktu Upa, hi a su tunmi hi keimah tuan deuh i ka hmuhmi a kong he pehtlai in thohkhan pah in chimceih ka duh. Keimah ka hngalh zat khan ahcun 1949 September thla Council tonnak ah biakhiahmi a si. Thlanglei Laitlang Zipeng zung chiah awk ti zong kan rak khiah. Mangki zung kha Hakha ah chiahawk tiah zong bia kan rak khiah.

Vuanci (U Za Hre Lian) - Cu hlan lio ah Council nih an ceihmai maw? I pumh thutpum men in ceihmai bu in biakhiahmi dah a si ti cu ka chim thiam lo. Sihmansehlaw rikhawt a um lo ti kha kei ka chimmi a si.

U That Hlaing (Paletwa) - Cu lio ahcun U Lian Thum nih pumh uktu, keimah cu pumhuk changtu ka rak si. Cu lio i rikhawt cu zohchia ngai a rak si. Kuttialtawi cazi hmanh kha cu rikhawt ruang ahcun ka rak holh chih. Hi hi a hlan i a rak si ning kha kan chimhmi hna a si. Hi kong hi a tu kan tuah ah hin ruahawk a si tiah ka ruah.

Pumhuk Upa - A su a tunmi cu: “Laitlang (Chin Special Division) Mangki zung cu Hakha i umawk ah 1949 kum ah Council nih an rak khiah cia bang in a rankhawh chung lamsul in tuanawk” ti a si.

U Mang Cin Khup (Tedim) - Pumh Uktu Upa, kei ka al duhmi cu Mangki zung cu Falam i chiahmi kha Hakha i umawk a si ahcun acozah lei in a dihmi a tam lai tiah ka ruah.

U Ral Hmung (Hakha) - Pumh Uktu Upa, Atu zong ah Mangki zung a thar an sakmi a um rih lo tiah ka ruah.

U That Hlaing (Paletwa) - Hi kongkau he pehtlai in atu Inn cu Mangki zung i a ngeihmi inn a si lo. Chikkhat ca lawng a si rih. Cu caah zeihmanh a hleivuang in a dih lai tiah ka ruat lo.

U Thang Lian (Falam) - Tlunkalnak ah dihawk a um ko.

U Mang Cin Khup (Tedim) - Hakha nakin Falam hi a laicer tiah ka ruah. Zeicaahtiah khuazei lei kan kal hmanh ah Falam in kal a si. Falam i chiah lo a si ahcun Rangoon (Yangon) ah chiahawk ah a tha tiah ka ruah.

Parlimen Adunvun (U Tun Aung) - Hi kongkau ah hin parlimen upa pakhat khan in ka chim duhmi cu, keimah pumpak in ruahnak ka pek duhmi cu zeitipaoh a va si zong ah Mangki zung cu sakpiak awk a si cang tiah ka ruah. Khuazei i sak a si hmanh ah a khantling bak in biakhiah in tuah awk tha a si tiah ka hmuh. Kan tuah tikah aho mithmai hmanh zoh loin a khantling bak in tuah ah a tha tiah ka ruah. Abiana ah parlimen upa U Ral Hmung mithmai zoh in cu kha tibantuk umawk a si lo. Hnatlak a si le hnatlaknak bang hnatlak lo a si le hnatlak lo bang a khan bak in biakhiah in tuaktan tein tuah ah a tha lai tiah ka ruah. Cu ti lawng ah a hnu ah a tha lai. Tuaitamnak a um lai lo.

U Hau Za Lian (Tedim) - Hi kong hi tlawmpal te ceih ve ka duh. Ka vun ceih ahcun abiana ah thlangleimi nih Mangki zung ah an kal lai. Mangki zung cu Hakha ah a um a si ahcun Falam kha pal pah a si thiamthiam lai. Hakha cu a laicer a si ko nain tlawnkalnak lamsul lei in a tha ngaingai lo. Cu caah lam sial hnu tlawnkalnak a that tikah tiah ka ruah. Tlawnkalnak a that rih lo ahcun Falam tu ah chiah rih ah a rem cang hnga.

Parliamen Adunvun (U Tun Aung) - Cu caah kei cu ka alnak a si. Khuazei zawn a si hmanhah hi ti kan chiah ko ahcun a umthutnak le tlawnkalnak ah harnak an tong lai tiah ka ruah. Atu te ah nawlpatnak he ka chim bantuk in ralthat ngai in tuahter kan duh ko hna. Cu caah kan nih nih fiangro in tuah ah a tha lai tiah ka ruah.

U Hau Za Lian (Tedim) - Kei ka ceihmi cu tlawnkalnak lamsul zoh in ka chimmi a si.

Pumh Uktu Upa - Acozah lei in vun let tuah uh.

Vuanci (U Za Hre Lian) - Pumh Uktu Upa, hi kongkau he pehlai in parlimen upa pawl an ceihmai cio cang. Hi kongkau hi a su a tuntu parlimen upa nih pawlitik le a pengmi bupi kha hmuhsakawk kongkau pakhat chuaklak in a tuah tiah ka ruah. Mangki zung cu Falam ah zeicaahdah an chiah ti kha tlawmpalte ka vun fianh duh. Luatnak (Lutlatzi) kan hmuh hnu 1950 kum ah parlimen upa U Ral Hmung amah hrim te a rak zuangchuk i vuancichok he an i tong. Cu tikah vuancichok U Nu zong nih Mangki zung kha rianrang tein thialawk ah nawl a rak pek. Cu ti nawl a pek hnuah Mangki bawi a simi U Thein Maung nih Mawlaik in Falam ah a kal. Biadang in chim ahcun Falam lei thialkamnak kha vuancichok a nawl in a si. Parlimen upa nih na chimmi 1949 kum ah Council ah bia an rak khiah na timi cu cu lio ah an rak tuah awk a si. Sihmansehlaw cu lio ah Lai vuanci zung zong nih an rak tuah tuan lo ti a si caah Council zong atu le atu a rak i thleng lengmang cang, Laitlang vuanci zong a rak i thlen lengmang tikah a hlan lio i an khiahmi cu atu ah tuahthanawk a hau ti lo tiah ka ruah. Cuhlan lio ah an rak tuahtuan tilomi a su cu amah tein a rawk, a ziam cang. Hihi Upadi a kalningcang in ka fianhmi a si. Keimah khan cun Laitlang Mangki zung kha Hakha lei thialawk ah ka duh ko. Asinain a si kho lo tiah ka ruah. Zeicatiah Mangki cu Laitlang pumpi (Chin Special Division) caah tuanvo a ngei. Uknak lei in siseh, tlawnkal pehtlaihnak lei in siseh, tangka leikap in siseh, zohchun in tuaktan tikah Falam hi a dongkhang deuh ko. Cun pakhat fawn ah Mangki zung cu Zipeng zung umnak ah a um. Laitlang ah Zipeng zung a umnak hmun 2 lawng a um. Cu ti a si tikah chaklei Zipeng zung umnak, chiah lo ahcun Fonhton Ram Cozahpi nih a hna a tla lai ti a si ahcun chiah khawh a si lo. Cu caah Mangki zung kha Hakha ah chiahawk timi cu zeihmanh a hlei lai lo. Cucaah hi a su hi tunloawk ah kan nawl duh ko. Hi bantuk a su zong hi Acozah nih cohlan awkah a har ko.

U Ral Hmung (Hakha) - Pumh Uktu Upa, Lai vuanci i a fianhmi cung ah ka leh hmasa hnuah ka tunmi a su ka hnuhthan le thanlo cu nawlpatbu in chim ka duh. Hakha ah Mangki zung chiahawk a herh a hau ko. Politik (naingnganzi) laihnak phun cu a si ruam lo. Keimah cu mibupi aiawhtu ka si caah mibupi duhnak in ka tuahmi a si. Cun Falam i chiah zong ah siseh, Hakha i chiah zong ah siseh, ahleilo ti cu a si zong a si ko lai. Hakha i chiah zong ah phaisa a dih ko lai, Falam i chiah zong ah phaisa a dih ko lai, Zipeng zung umnak ah Mangki zong chiah a si lai timi tu cu Upadi chung ah a um lo tiah ka ruah. Kawlram he Laitlang tel chih in Mangki 7 an um. Cu Mangki hna cu Zipeng zung a umnak lawng ah chiah a si lo. Cu caah keimah nih zei ka chim zong ah acozah nih a cohlan lo ahcun ka chimmi cu alaka a si ko lai. Council nih zei an khiah hmanh ah nawl adihlak cu vuanci kut cung ah a um si kaw ...

Vuanci (U Za Hre Lian) - Cuticun a si lo dah kaw. Council nih bia an khiah ahcun kannih nih cun zulh awk ah timh cia kan si ko. Fonhton Rampi Acozah i polisi biakhiahnak he a kalh lo ahcun, cohlan awkah timh cia kan si ko.

U Ral Hmung (Hakha) - Pumh Uktu Upa, cucu a phunglam men cun a si ko lai. Biatak kut-tham bia ahcun ka chim kho lo. Hi a su hi Acozah nih hnukthan an ka ti lo caah kan cohlan lai maw, ka hnuhthan lai maw? Zeitin ka tuah lai ka chim thiam lo.

Pumhnak Upa - Hnuhthan a si le ka hnuh than tiah chim. Na hnuhthan khawhlo a si zong le ka hnukthan kho lo tiah chim.

U Ral Hmung (Hakha) - Acozah nih zeihmanh an chim lo tik ahcun zeidah ka tuah lai? Council nawl si ko seh! (Asu kha Council nih hnuhthannak nawl an pek).

1958 kum i Laitlang khualipi Mangki zung kongkau an ceihmaimi rikhawt cu hi vial hi a si. 1949 kum i Chin Council Upa hna cu Vuanci Pu Vawmthu Mawng (Kanpetlet), Council chairman Pu Lian Thum (Hakha), Capt Mang Tung Nung (Tedim), Pu Hlur Hmung (Falam), Pu Sang Ning (Matupi), Pu That Hlaing (Paletwa) lawng an rak si rih. 1952 kum hnu in pa 14 an si.

Chin Council nih Laitlang khualipi thialnak nawl an rak ngeih lo hi cu khuaruahhar awk a si lo. Ahman ko. Lai Vuanci thimnak hmanh ah Lai parlimen zapi nih hnatla tein vuanci siseh tiah an thimmi pa zong Fonhton Ram Cozah Vuancichok a hnatlakpi lo ahcun tuan khawh a si lo. Cucu Ram Uknak Hrampi Upadi (Achikhan Upadi nambat 191(2) nak ah Vuancichok a hna a tlak tik lawng ah Thamada sin ah vuanci min cu a pek lai tiah an rak suaimi a um. Lai Council nih Laimi thihnunnak caah bia an khiak kho lo tinak a si ko.

Cuti a si caah 1947 kum lio i Kawlram chung ah Mangki peng pakhat in i tel ve awk ah a hna a rak tlami Lai hruaitu upa vialte (Pu Vuawmthu Mawng zong a tel) nih 1962 kum ah Federal State halawk ah an hna a rak tla dih. An rak hal taktak. An ceihmai lio ah General Ne Win nih aanaa a lak i Tawhlanzi Council uknak ah a tla i Federal le ral lo zong chim ngam a rak si ti lo.

Laimi parlimen upa le khua nupa vialte hna nih Laitlang khualipi cu Laitlang ah umawk a si tiah an rak zumh. An rak hal. An rak hmuh. Acunglei kan hmuh cia bang General Ne Win nih Tawhlanzi Council Uknak chan ah (1962 thawk in) Laitlang ah Lai khualipi a um cu a dongkhang, a zoh a dawh ko tiah a rak dirpi ve i U Nu nih Falam ah a rak timi tu kha Hakha ah a relrem deuh tiah bia a rak khiah. Laimi zapi nih lawmhawk in an rak ruah. Kalemyo i chikkhat a um chungmi Chin Uzi Aphwe kha Hakha ah an rak thial. Harnak le chambaunak tlawmpal a rak um nain General Ne Win nawl ngaih lo cu a rak si kho lo.

Pu Ral Hmung a thih hlan ah a rak chim zungzal, a rak dirpi ngammi Hakha i Lai khualipi a um a zanmang manh cu kumsau nawnpi a hmuh manh. Laitlang khualipi cu Laitlang khua pakhat ah a um cu Laimi zapi nih kan lawmh dih ko. Khuazei zawn deuh ti zong kanmah ka a kiak kho ngaingai lo nain miphun dang nih zohrem deuh in tlang an kan tlakpiak ve ko tiah a lang.

Bia le lam tlai (biapu le lampha) tiah Laitlang hmun pakhatkhat i kan khualipi a um cu zohrem le theihnuam a si bang Laiholh pakhatkhat hi zapi hmanmi tlangholh ah thim kho u si law zeitluk in dah a dawh hnga. A that hnga.

Chin tiah Kawl nih cun an kan auh i Lai, Zo, Asho, Cho, Matu, Khami tiah holhte phunphun in a aumi Laimi vialte nih phunkhat kan si ti hi fiang u si law Laiholh a simi holhte pakhatkhat hi khuazei holh paoh a si ah hmangti u si law kan thazang a um deuh hnga lo maw? Mi phundang zong nih an kan zenh deuh lai lo maw? Asiloah kan khua cio le kan holhte cio in dah zute bang mahkhur chung ah kan lu kan lei lai i leng kan chuah tik ahcun tihphang lemgmang le hawi hngar in dah kan um rih ko lai. Lai a timi nih cun Laiholh a simi paoh cu cohlan awk a si ko lo maw? Khua kau deuh in zoh in khua fak deuh in ruah cio a hau ko.

Lai khualipi Laitlang khua pakhat i a um cu a tha, a dawh na ti ve ko lo maw, ka dua Laimi?

Hngalhawk: Pu Lian Cin nawlpeknak in tarmi a si.